علي رضا اردبيلي دن ايضاح: گونئي آذربايجان و آذربايجاندان كنار، توركلرين قورتولوش موجاديله سي و تورك ادبياتي، سون 25 ايلده اولجه شعر دن نثره كئچمك و سونرا نثرين مودرنلشمهسي ساحهسينده تجروبهلر و آختاريشلارلا زنگينلشميشدير. بو پراسئس دوام ائدير. واختيلا بٶيوك اوغورلارا ايمضا آتان تهراندا ايكي تاريخي اهميتلي اورتوگرافي سئمينارلاري كئچيريلميش، ادبي و سياسي نثر نمونهلري يارانير، مودرن تئرمينولوژي باخيمندان اولان بوشلوغو دولدورماقدا قونشو تورك كولتور حوزهلرينين نائيليتلريندن يارارلانماق دوام ائدير، همين تورك حوزهلرينين تورك ديللي تئله ويزيا وئرليشلري و پاپولر كولتور محصوللاري (فيلملر و تئله سريال لار) و يازيلي كيتاب و مطبوعاتي، تام گوجيله تاثيريني كوتله و آيدينلاريميزا بوراخير. نئچه ايل اٶنجه جناب ايواز طاها و همكارلارينين نشر ائتديكلري "ياپراق" قازئتي ديل عالمينده بو قاينار پراسئسلرين ذيروه سينده دورماقلا، گونئي آذربايجان و اوردان كناردا يارانماقدا و گليشمكده اولان يئني ادبي دالغانين گوجونو لياقتله نوماييش ائتديردي. سون ايللرين ادبي پراسئسلرينه قم شهريندن تاثير بوراخان شخصيتلرين بيري ده جناب سيد حيدر بيات اولموشدور. همين قم شهرينده بويا باشا چاتميش جناب احمد هاشمي، سون ايللرده درين-دولقون مقالهلريله سياسي ادبياتيمييزي زنگيلشديميشديرسه، بو تورك ديللي مقالهسيله، ديليميزده باش وئرمكده اولان حاديثهلرين يٶنونو گٶسترير. بو مقاله هم مضمون اعتيباريله و هم اونون نثر كييفيتي و پداگوژيك ديري باخيمندان، ديقته لاييق بير اثردير. (ايضاحين سونو)
***
قازاقیستان اولوسوداغی باشقانینین اؤلکه آدینی
دئییشدیرمه اؤنه ریسی ایله ایلیشکین
(درباره پیشنهاد رئیس
جمهور قزاقستان برای تغییر نام این کشور)
احمد هاشمی،
گئچدیییمیز گؤنلرده، نورسولطان نظربایف
تؤرک دؤنیاسینی یاخیندان ایلگیلهندیرن بیر گیریشیمده بولوندو و اؤلکهسی نین
آدینا ایلیشکین بیر اؤنهری اورتایا قویدو. اونون اؤنهریسی بوندان عیبارتیدی: قازاقئستان
آدیندان تؤرکجه اولمایان "ئستان" اکی قالدیریلیب،
اؤلکه نین یئنی آدی "قازاق" یاخود "قازاق ائلی" اولاراق دییشدیریلهبیلر.
سؤزو گئچن اؤنهری (پیشنهاد)، بو آچیدان بؤیوک بیر اؤنم داشیییر
کی 1991 دن بو یانا، سوویتلر بیرلییینین ییخیلماسی ایله بیرلیکده، تؤرکیستان (اورتا آسیا) بؤلگهسینده بولونان اؤلکهلرده، یاریم قالان یؤنهتلیک- اولوس سؤرهجی (پروسهسی) یئنی بیر ایومه (سرعت) قازاندی. یاخلاشیق (تقریبن) 100 ایله 150 ایل سؤرهن روس اگهمنلیییندن (حاکیمیتی) قورتولان بو پارچالانمیش تؤرک اولوسلاری، بیردهن بیره اؤزلرینی اؤزگور (آزاد) و باغیمسیز (مؤستهقیل) بیر دورومدا بولدولار و اؤزتانیملاما و کیملیک سورونو ایله قارشی قارشییا گلهرک، تلهسیک بیر بیچیمده توپارلانماغا چالیشدیلار. نه وار کی، سیاسی خریطهسینده یارادیلان بو یئنی وارلیقلار، آغیر سووییت میراثی و قالینتیلاریندان قالان روس اردهمسل (فرهنگی)، قاورامسال (مفهومی و معنایی)، تانیمسال (تعریفی) دایاتما و اؤستونلوک (برتری) و هابئله ده دیل ایستیلاسی ایله
اؤز اؤزه ایدیلر. بو آرادا، ان چوخ سورون (پرابلئم) یارادن
قونو (موضوع) لاردان بیری ایسه، یئنی دوغولان تؤرک اؤلکه لرین آدی و تانیملامالاری
ایدی. اویسا کی، ایستالین دؤنهمینده "بؤل و یؤنهت" (divide and rule) یؤنتهمی (رویکرد) چرچهوه سینده باتی تؤرکیستان آدلانان بؤلگه، بیر
نئچه یئنی و یاپای (مصنوعی) پارچایا بؤلونموش ایدی. بو یاپای اؤلکه لرین هاممیسی، تؤرک بوی (قبیله)لارینین -- یعنی تؤرکمن،
قازاق، قیرغیز، اؤزبک، قاراقالپاق و تاتار -- آدینا فارس دیلیندهن آلینان "ستان" اکی اکلهنرک قورولموشدو. بو آیریشدیریجی (تفرقه انداز) و بؤلوشدوروجو سییاستین
اولومسوز (منفی) سونوجلاری گؤنوموزه دک اؤزونو
گؤستهرمکده دیر. بو سورونا بیر چؤزوم (راه حل) ایسه، بو آدلاردان قورتولماق
و یؤنهتلیک- اولوس سؤرهجینده تؤرکلوک
قاورامینا آغیرلیق وئریلمهکدن گئچر.
یؤنهتلیک- اولوس و تؤرکلوک
اورتا چاغ (قرون وسطی) سونراسیندا، 1648 ایلینده باغلانان وئستفالیا آندلاشماسی
(The Treaty of Westphalia) ایله بیرلیکده، اولوسالچیلیق
(میللیت چیلیک) دالغالاری آوروپا و اونون آردیندان، بؤتون اؤلکهلری ائتکیسی
آلتینا آلدی کی یؤنهتلیک- اولوس (دؤولت- میللت)
و یئنی و رسمی بیر دیلین یارانماسی و حتا دیل آرینماسی (پاکزبانی) بو سؤرهجین ان آچیق سونوج (نتیجه) لاریندان بیر نئچه سیدیر. بیرنئچه عصیر (قرن) سونرا اولسا دا، بو آخیم
دان ائتکی له نه رک، تؤرکییه ده اؤزتؤرکجهلشدیرمه و ایراندا آشیری
فارسچیلیق
باشلاتیلدی. لاکین بؤتون بونلار اولورکن اورتا آسیا و قافقاز (دوغو تؤرکیستان) دا بولونان
تؤرک اولوسلاری بو گلیشمهلردن یوخسون (محروم) قالدیلار و
موسکووا مرکزیتچی یؤنهتیم بو قهدرینه ده یئتینمهیه رک روسچو و اؤزوملهییجی (آسیمیله ائدیجی) بیر سیاست ایزلهدی (تعقیب ائتدی). او اؤزدهن، یؤنهتلیک- اولوس سؤرهجی تؤرک اولوسوداغلاریندا اولغونلاشابیلمهدی. هر کسین بیلدییی کیمی
چین طرفیندن سینکیانگ آدلانان دوغو تؤرکیستان دا، گؤنوموزه قدر ایشغال و سؤمورگه
(استعمار) آلتیندا اولدوغو اؤچون عینی سیخینتیلار ایله
قاشی قارشیادیر.
اؤزتؤرکجهلشدیرمک، اؤلکه و بیرئی آدلارینی گؤزدهن گئچیرمک
"اؤزتؤرکجهلشدیرمه"، ایلک اولاراق
"تصفیهجیلیک" آدییلا عثمانلینین تنظیمات دؤنهمینده اورتایا قویولدو. اویسا،
بو سؤرهج آتاتؤرکون قوردوغو اولوسوداقلی (جومهوریت) دؤنهمینده داها جیددی بیر شکیلده
سؤردورولدو (داوام ائتدیریلدی). هر بیر دنهییم (تجرؤبه) و سؤرهج کیمی، اؤزتؤرکجهلشدیرمهده ده یانلیش سز (خطاسیز) دهییلدی و بو آخیم (جریان) بعضی
آشیری یؤنلهری اویغولادیقدان سونرا، آشامالی (تدریجی) بیر بیچیمده گؤندهمدن چیخاریلدی.
ایندی ایسه، تؤرکیهده، کیمیلرینجه اؤزتؤرکجهلشدیرمه دؤنهمی (فارسجا، عربجه و لاتینجه سؤزجوکلری سیلیب اونلارا تؤرکجه ائشآنلام
تاپماق) گئچمیشده قالان یالنیش بیر سؤرهج (پروسه) ایدی. اؤزتؤرکجهلشدیرمه، بیر سؤره اؤچون
اویغولانان، یابانجی سؤزجوک (واژه) لری، سؤزلوک (دیکشنری) لردن سیلمهک و دیشلاماغی هدفلهین بیر اسکی یؤنتهم ساییلابیلر. اویسا، گؤنوموزده یئنی قورولان تؤرک یؤنهتلیک لر یئنه ده بنزر سؤرهجه احتییاجلاری
وار. ان آزیندان اؤلکه و بیرئی (فرد) آدلاریندا کیمی (بعضی) دؤزهلت مهلر بیر ضرورتدیر. بو ضرورت اؤزهللیکله بعضی آلانلاردا چوخ جیددی بیر شکیلده بیر گرکسینیمه (احتییاجا) دؤنموشدور.
نه وار کی اولوم-قالیم مسالهسینه دؤنوشهن سؤزجوکلر (کلمه لر) اؤچون اؤزتؤرکجهلشدیرمک دن باشقا بیر سئچهنک یوخ. کیمی
سؤزجوک لر بیر اولوسون کیملییینی سیمگه لدییی اؤچون چوخ بؤیوک بیر اؤنم و اهمیته
مالیک دیر. اؤرنهک اؤچون بو اؤلکهلر آدینا
اکله نن "ایستان"
اکی، سوی آدلارداکی ایسلاو اکلری، بیر بیرئی و یا اؤلکه نین کیملییی کیمی
آلغیلاندیغی اوچون دئیشیکلیک سیراسیندا "اولمازسا اولماز" لاردان دیر. تؤرکجه، اؤرهتکن و تؤرهدن بیر
دیل اولدوغوندان دولایی یئنی سؤزجوک و قاوراملارین دوغوشوندا بیر چتینلیک و انگل گؤرولمهیجک.
ایسلاو
و روس اکلرینین
تؤرک سوی آدلاریندان قالدیریلماسی
آرتیق تؤرک
اولوسوجاقلارینین باغیمسیزلیغی (ایستیقلالی) ییرمی ایلی گئریده بوراخدی و یؤنهتلیک- اولوس سؤرهجینده
اؤنملی پایی اولان اؤلکه و بیرئی (فرد) آدلاریندا دا دییشیکلیک زامانی چوخدان گلیب
چاتیب و ایسلاو و روس قالینتیلاری اولان (اُف، اِف، اُوا، اِوا، اینسکی و اینسکا)
اک لرینین سوی آدلاردان قالدیریلماسی اوچون آددیملارین آتیلماسینا هئچ بیر انگل
(مانع) یوخ. نئچه ایل اؤنجه، تاجیکیستان اولوسوداغی باشقانی "اُف"
اَکینی سوی آدیندان سیلیب آدینی "ایمامعلی رحمان" اولاراق دییشدیردی و
تاجیک یوردداشلاریندان (وطنداش) دا عینی دییشیکلییی یاپماغا تشویق ائتدی. بالتیک
اؤلکهلرینده ده ایسلاو اکلری رسمن یاساقلاندی. بو گیریشیم (ایقدام)،
تؤرک اولوسوجاقلاری اؤچون بیر اؤرنک اولوشدورابیلر. اورتا آسیا و قافقازدا یاشایان
تؤرکلر، داها اؤنجه قوللانیشدا (کاربرد) اولان و تاریخده اؤرنکلرینه راست گلینه
بیلن {بای، بی، لی، بیلی و اوغلو} کیمی بیر چوخ سوی آدلارینا یاراشان اکلر وار. بو
دییشیکلیک، تؤرکلوک اؤزهرینه باسماق و آدلاردان قایناقلانان هر چئشید سوء
ایستیفاده، چارپیتما (تحریف) و آشاغیلاما (تحقیر) نین اؤنونه گئچمک اؤچون بؤیوک بیر
ضرورتدیر. بو باغلامدا، ان چارپیجی اؤرنهک،
آذری و آذربایجان قاوراملاری دیر کی ایرانین چاغداش (موعاصیر) دؤنمینده، اونون
تانیملاما (تعریف) و یوروملاما (تفسیر) سیندا چوخلو سوء ایستیفاده لر اولونوب. آشاغیداکی
جدولده،
ایمامعلی رحماننین گیریشیمیندن اسینلهنرک (ایلهام آلیناراق) سوی آدلاردا
دییشیکلیکلر اؤچون اؤنهریلر گتریریلیب:
تؤرک باشقانلارین ایندیکی سوی
آدلاری
|
سوی آدلاردا اویغون دییشیکلیکلر
اؤچون اؤنهریلر
|
آزربایجان: ایلهام علیف
|
ایلهام علی- ایلهام علی لی- ایلهام علی اوغلو- ایلهام علی بی لی/بای لی
|
قازاق: نورسولطان نظربایف
|
نورسولطان نظربای/بی- نورسولطان نظربایلی- نورسولطان نظربای اوغلو
|
تؤرکمن: قوربان قولی بردی موحاممدوف
|
قوربان قولی بردی موحاممدلی- قوربان قولی بردی موحاممد اوغلو- قوربان قولی
بردی موحاممد بی/ بای
|
قیرغیز: آلمازبئک آتامبایئف
|
آلماز بئک آتامبای- آلمازبئک آتامبایلی- آلماز بئک آتامبای اوغلو
|
اؤزبک: ایسلام کریوف
|
ایسلام کریم- ایسلام کریملی- ایسلام کریم اوغلو- ایسلام کریم بای/بی
|
قاراقالپاق: موسا ارنیازوف
|
موسا ارنیاز- موسا ارنیاز اوغلو- موسا ارنیازبای- موسا ازنیاز بای لی
|
تؤرکلوک اؤزهرینه وورغو (تاکید)
بیر باشقا یاپیلماسی گرهکن دییشیکلیک ده، تؤرک سؤزجویونون بؤتون
تؤرک اولوسوداقلارینا اکلهمک دیر. نئجه کی سوریه، میصیر، عیراق،
لیبیا، سعودی عربسیتان و بیر چوخ عرب اؤلکهسینده عربلیک اؤزهرینه وورغولاماق اؤچون "عرب" سؤزجویو ده اؤلکه آدینا
آرتئریلیب؛ بنزر شکیلده ده تؤرک اولوسوداقلاری بو سؤزجویو اکله یه بیلهرلر. اؤرنهک اؤچون،
قازاق اولوسوداغی (رسپوبلیکاسی) یئرینه قازاق تؤرک اولوسوداغی(ulusodağı) {فارسجا قارشیلیغی: جمهوری ترک
قازاق} قوللانیلابیلر. آشاغیداکی جدولده
گؤردویوموز کیمی، اورتاق (مشترک) تؤرک صیفتی، بو اولوسوداقلار آراسیندا بیرلهشدیریجی و پکیشدیریجی بیر رول اوینایابیلهر.
ایندیکی تؤرک اؤلکه لرین آدلاری
|
تؤرک وارلیقلارینا اویغون و اونلارا یاراشان باشلیقلار
|
قازاقستان جومهوریتی/
رسپوبلیکاسی
|
قازاق تورک اولوسوداغی
|
قیرغیزستان جومهوریتی/
رسپوبلیکاسی
|
قیرغیز تورک اولوسوداغی
|
اؤزبکیستان جومهوریتی/
رسپوبلیکاسی
|
اؤزبک تورک اولوسوداغی
|
قوزئی آزربایجان جومهوریتی/
رسپوبلیکاسی
|
قوزئی آزربایجان تورک اولوسوداغی
|
قاراقالپاق اؤزرک جومهوریتی/
رسپوبلیکاسی
|
قاراقالپاق اؤزهرک تورک اولوسوداغی
|
تؤرکیه جومهوریتی
|
تؤرکیه اولوسوداغی
|
آلتای اؤزهرک جومهوریتی/ رسپوبلیکاسی
|
آلتای اؤزهرک تورک اولوسوداغی
|
تاتاریستان اؤزهرک جومهوریتی/ رسپوبلیکاسی
|
تاتار اؤزهرک تورک اولوسوداغی
|
ناخچیوان اؤزهرک جومهوریتی/ رسپوبلیکاسی
|
ناخچیوان اؤزهرک تورک اولوسوداغی
|
حیاتی
اؤنم داشیان سؤزجوکلر:
حیاتی اؤنمه مالیک اولان و اشآنلاملی (معادل) قارشیلیقلاری چوخ گرهکن سؤزجوکلرین بیر
نئچه سی بونلاردیر که اونلارا وار اولان یادا اؤنریله ن قارشیلیقلاری دا بورادا قئید
اولونوب:
حیاتی اؤنمه یه (مالیک) اولان سؤزجوک لر
|
وار اولان یادا اؤنریله ن ائش آنلاملی (معادل) قارشیلیقلار
|
ستان: قازاق+ ستان
|
اوا/اوبا/ یورد/ائل/ائلی: قازاق ائلی، قازاق
یوردو، قازاق اووا
Ova/ oba/ yurdu/ el/ eli:
Qazaq Eli, Qazaq Yurd, Qazaq Oba,
|
جومهوریت
|
اولوسوداغی/ Ulusodağı
|
جومهور باشقانی
|
اولوسوداغی باشقانی/باشچئسی Ulusodağı Başqanı/ Başçısı
|
دؤولت
|
یؤنهتلیک Yönətlik
|
میللت
|
اولوس Ulus
|
پایتاخت
|
باشکند Başkənd
|
دئموکراتیک
|
اویباشلیق / اولوسباشلیق Ulusbaşlıq/ Oybaşlıq
|
دئموکراسی
|
اویباش / اولوسباش Ulusbaş / Oybaş
|
رفراندوم
|
اولوس سورو Ulus soru
|
دئموکراتیک قیرغیز تؤرک جومهورییتی
|
اولوسباشلیق قیرغیز تؤرک اولوسوداغی
Ulusbaşlıq Qırğız Türk ulusodağı
|
طبیعی کی یوخاری دا مطرح اولانلار بیر فیکیر اورتایا
قویماق دان عیبارت دیر و هرهانسی بیر بیلیمسل (علمی) و ایشلهوسل (کاربردی) نیتهلیک داشئمایابیلر. اویسا، بو دؤشونجه (اؤلکه آدی و دیلبیلگیسی دییشیکلییی
و سؤزجوک تؤرهدمک)، بیر بئیین فیرتیناسی تملینین آتیلیشی اؤچون بیر ایلک
آددیم ساییلابیلر.
نئجه کی ایرلاندا، وئلز،
باسک، کاتالان و اونلارجا دیل، اونلارین ایلگیلی آیدینلاری طرفیندن دیریلتیلیب بو
دیللرین اؤلومو آسغییا آلیندی ایسه؛ نئجه کی ایسرائیلین آیدینلاری گؤنوموزده ییدیش دیلیندن (عیبرانیجه ایله
آلمانجا قاریشیمی) فایدالانارق قدیم تؤورات و باشقا قوتسال (مقدس) کیتاب لاری تمل
توتاراق ییرمینجی عصیرده یئنی دن عیبرانیجه نی جانلاندیردیلار ایسه؛ نئجه کی قوزئی
آوروپا و سوئد ده عیراقلی و تؤرکیه لی کؤرد دییاسپوراسی، چاغلاش کؤردجه و اؤزه
للیکه ده معیار لهجه یعنی کیرمانجی دیلینی قاپساملی (جامع) بیر بیچیمده و بیرچوخ قاورام و نسنه (زاد/شی) اؤچون بیر ائش آنلاملی سؤزجوک یاراتدیلار و هابئله ده کؤردجه
دیلبیلگیسینی (گرامر) درلهدیلر
ایسه؛ نئجه کی آفریقادا
یئرلی دیللهر اؤز یئرینی
تاپماقدادیرسا؛ بیزیم گؤنئیلی آیدینلار دا بؤتون بو اؤرنک لردن درس آلابیلرلر.
بورادا، ان بؤیوک گؤرهو گونئی آزربایجانلی تؤرک آیدینلارا دؤشور. اونلار، بیر
دیل دئوریمی و اردمسل رؤنئسانس گئرچک لشدیره بیلر و بؤتون باسغیلارا
باخمایاراق، تؤرک دیلینین گلهجیینی ایستهدیکلری بیچیمده شکیللهندیربیلرلر.
